medyauzmani.com
Sirkadiyen Ritm Bozukluğu Sebepleri ve Tedavisi « YerelHaberler – Yerel Haberler

Sirkadiyen Ritm Bozukluğu Sebepleri ve Tedavisi « YerelHaberler

Sirkadiyen; dünyanın kendi ekseninde dönme süreci olan 24 saatlik zaman biriminin canlılar üzerindeki etkisi, kısaca kişinin biyolojik ya da vücut saatidir. Bu ritmin canlılar üzerindeki fiziksel ve psikolojik etkisine “sirkadiyen ritmi” denir. Halk arasında çokça dile getirilen bu terim hakkında tam olarak bilgi sahibi olmak için “biyolojik saat” ifadesinin üreme sağlığı ve uykudaki kullanımları hakkında bilgi edinmek gerekmektedir. Vücudun biyolojik saatinin nerede olduğunu, uyku ve uyanıklık gibi sirkadiyen şekillerini nasıl düzenlediğini ve saatin zamanlamasının ışık ve karanlığın doğal ritimleri ile yanlış yere koyulduğunda ortaya çıkan ritim bozuklukların sonuçlarını bilmek insanlık için önemli bir kavramdır.

Biyolojik Saat Nedir

İlk olarak, biyolojik saat teriminin iki farklı konseptte kullanıldığını bilmek önemlidir. Özellikle de kadınlar, tükenmekte olan optimal üreme sağlığı yıllarını tanımlamak için bu cümleyi kullanırlar. Örnek olarak bir kadının biyolojik saati geçiyorsa, yaşlanacağı ve sağlıklı bir çocuğa gebe kalma ve taşıma yeteneğinin azaldığı anlamına gelir. Genel olarak üreme sağlığı, 30’lu yaşlarda düşmekte ve 40 yaşına kadar kesinlikle yetersiz hale gelmektedir. Ancak günümüzde üreme tıbbındaki ilerlemeler, bu zaman dilimini bir dereceye kadar uzatmıştır. Kişilerde, geç evlenip ileri yaşlarda çocuk sahip olma düşüncelerinin her geçen gün artmasıyla bir iç baskı olarak algılanma durumu her geçen gün azalmaktadır.
Bununla birlikte, terimin uyku tıbbı bağlamında nasıl kullanıldığı da bilmek gerekir. Bunun yerine, biyolojik saat vücudun doğuştan gelen süreçleri dış ortama zamanlama kabiliyetine, özellikle de ışığın ve karanlığın, zamanlamanın ve kaynağın erişilebilirliğinin zamanlaması anlamına gelir. Uykunun iki işlem tarafından en iyi şekilde kontrol edildiğine inanılır. Bu işlemler; homeostatik (dengeleme) uyku sürücüsü ve sirkadiyen (biyolojik saat) uyarı sinyalidir. Uyku dürtüsü veya uyku borcu, ne kadar uzun süre uyanık kalınırsa o kadar uyunması gerektiği anlamına gelir.
Bu durumun, beyinde adenosin de dahil olmak üzere uykuya neden olan kimyasalların birikmesi ile ilgisi vardır. Uyku, en azından kısmen, bu kimyasalları beynin dokularından çıkarma işlemidir. Uyarı sinyali, uyanıklığı çok düzenli bir şekilde destekleyen, sürücüyü uykuya aykırı olan bir sistemdir. Bu nedenle biyolojik saat, canlı organizmalarda bulunan fizyolojik fonksiyonların ve davranışların zamanlamasını doğal olarak gündüz-gece döngüsüne ayarlayan mekanizmadır. Bu işlemler uyku ve uyanıklığın yanı sıra vücut ısısını kontrol etme ve hormon salınımını da içerir. Bu şekilde biyolojik saatin nerede olduğu ve nasıl kontrol edildiği hakkında daha fazla bilgi öğrenmeye başlanılır.

Biyolojik Saat Nerede

Ana saat, beynin ön tarafında bulunan hipotalamusun küçük bir bölgesi olan “suprachiasmatic nucleus” denilen bir alanında yer alır. Kalpten karaciğere ve yağ dokularına kadar her şey dahil olmak üzere birçok hücre tipinde tarif edilen periferik saatler hormonal olarak kontrol edilir. Bu ritimlerin koordinasyonunun kaynakların optimum şekilde kullanılmasına, yiyeceğe erişime ve türler arasında avcılarından korunmasına izin verdiğine inanılmaktadır.
Bir ana saat mevcut olsa bile ana saatin hasar görmesi veya kaybolması durumunda her hücre kendi ritmini koruyabilir. Aslında, izolasyona yerleştirildiğinde bu hücreler tek başlarına sirkadiyen veya yaklaşık 24 saat modeli izleyebilirler. Bu nedenle, hassas zamanlama mekanizması vücudun hemen hemen her hücresinde bulunur ve hücrenin genetik koduna hassas bir şekilde yazılır.
Tüm türlerin, aktivite ve hareketsizlik dönemlerini kontrol eden bir zamanlama mekanizması veya saati vardır. Sirkadiyen ritimler olarak bilinen ve kabaca 24 saatlik bir zaman çizelgesinde dalgalanan bu saatler, fizyolojik ve biyolojik işlemlerin döngüsünü belirtir. Muhtemelen bu eğilimleri bireyler kendileri fark edebilirler. Mesela günün en yoğun dönemlerinde daha enerjik ve uyanık hissedilirken günün diğer zamanlarında uyuşuk ve yavaşlama hali olur.
Sirkadiyen; vücuttaki her hücrenin genetiğine yerleşik olarak bulunur ve iç süreçleri dış ortama zamanlayan bir saattir. Bu fonksiyon, işlev kaynak kullanılabilirliğine göre optimize edilir. Neredeyse gezegendeki bilinen her organizmanın benzer mekanizmaları vardır. Genlerimize programlanmış olsa da, bu iç saat tam olarak jeolojik günün uzunluğunu yansıtmayabilir. Başka bir deyişle, iç saatlerimiz kapalı olabilir.
Pek çok insan sirkadiyen ritimleri tek bir süreç olarak adlandırırken aslında gün boyunca salınan birkaç vücut saati vardır. Örneğin zihinsel uyanıklık, sabah 9-11 saatleri arasında en üst seviyedir ve öğleden sonra saat 3’te ikinci bir zihinsel verimlilik yaşansa bile sabah yaşanana göre nispeten daha azdır. Zihinsel verimlilik günde iki kez doruğa çıkma eğilimindeyken fiziksel güç sabah 7 ve 11 ve 16 saatlerinde olmak kaydıyla günde üç kez doruğa çıkabilir. Yapılan istatistik çalışmada olimpiyat rekorlarının çoğunluğunun saat 16’da kırıldığı belirlenmiştir.
Sirkadiyen ritim uyku isteğini derinden etkiler ve uyanıklığı sürdürmek için uyarı sinyali vererek çalışır. Uzun çalışan bir saatle zamanlamanın doğuştan gelen farkı, bir bireyin her gece biraz daha geç zamana kalmasını ve her sabah biraz daha geç uyanmasını isteyecektir. Bu eğilimi sıfırlamak için bir şeye ihtiyaç vardır ve sürüklenmenin devreye girdiği yer burasıdır.

Sürüklenme Nedir?

Sürüklenme; katılma, faz ve faz periyodu da dahil olmak üzere dahili biyolojik saat ritminin doğal karanlık ışık döngüsü gibi dış zaman işaretlerine senkronize edilmesi veya hizalanmasıdır. Basit bir ifadeyle, iç saatlerimizin çevremizde meydana gelen gündüz ve gecenin doğal dönemlerini yansıtacak şekilde sıfırlanması yöntemidir. Katılma genel uyku zamanını ve uyanıklığını etkileyebilir. Ayrıca, genel uyku bölümlerinin uzunluğunu sınırlamada da bir rolü olabilir.

Sürüklenme Nasıl Oluşur?

Sürüklenme en sık beynin suprachiasmatic çekirdeğini etkileyen ışığa maruz kalma yoluyla gerçekleşir. Uyandıktan sonra sabah güneş ışığı sürekli uyanıklık sürecini başlatmak ve uyku süresini sona erdirmek için derin bir etkiye sahiptir. Buna ilave olarak biraz daha erken hareket ettirerek uyku zamanlamasını sıfırlayabilir. Sonuç olarak, uykusuzluk uyku isteğini kolaylaştırabilirken uyku saatini erkene çekebilir.
Tamamen kör olan kişiler ışığı algılayamadığı için sirkadiyen bozukluklar gelişebilir. Melatonin, bu popülasyonda uyku teşvik süreçlerini başlatmak için harici bir sinyal olarak yardımcı olabilir. Melatonin, uyku için görüş ve ışığa maruz kalma arasında nispeten zayıf bir yardımcı olsa da bazen önemli bir rol de oynayabilir.

Sürüklenme Kaybı İle İlgili Bozukluklar

İç süreçlerin dış ortama sürüklenmesi bozulmalar olduğunda bazı sirkadiyen ritim uykusu bozuklukları ortaya çıkabilir. Bozukluklar şu şekilde sıralanabilir:
1.Vücudunuz Nasıl “Zaman Tutar?”
Hipotalamustaki yaklaşık 20.000 nörondan oluşan küçük bir küme, vücudun birçok sirkadiyen ritmini kontrol eder. Suprachiasmatic çekirdek (SCN) olarak bilinen bu ana kontrol merkezi, vücudun iç pili gibi davranmaktan sorumludur. Bu sürecin nasıl işlediğine dair kesin mekanizmalar belirsiz olsa da, çevresel ipuçları önemlidir. Güneş ışığı belki de en belirgin olanıdır ve günlük uyku-uyanma programını kontrol eder.
Peki, güneş ışığı sirkadiyen ritimlerini nasıl etkiler? Günün sonunda güneş ışığı azaldıkça görsel sistem suprachiasmatic çekirdeğe sinyaller gönderir. Daha sonra SCN melatonin hormonunun üretimini arttırmak için epifiz bezine sinyaller gönderir. Bu hormon artışı, aktivitenin azalmasına yardımcı olur ve giderek daha uykulu hissedilmesi sağlanır.
2.Güneş Işığı Olmadığında Ne Olur?
Doğal güneş ışığı kesintiye uğradığında sirkadiyen ritimlere ne olduğu konusunda önemli miktarda araştırma yapılmıştır. Klinik araştırmalar, doğuştan kör olan bireylerin çevresel ışık ipuçlarının tam olmayışı nedeniyle uyku-uyanıklık dönemlerinde sık sık zorluk yaşadıklarını göstermiştir. Vardiyalı çalışma yapan ya da sık sık seyahat eden kişilerde doğal sirkadiyen ritimlerinde bozulmalara rastlanmıştır.
Yapılan bazı çalışmalarda, katılımcılar bir seferde haftalarca, hatta aylarca yeraltı bırakılmış, tüm doğal ışık kaynaklarından yoksun bırakılan bu katılımcıların sirkadiyen ritimleri ölçülmüştür. Bu katılımcıların standart 24 saatlik düzen yerine 25 saatlik bir programa doğru kaymaya başladığı izlenmiştir. Buna ilave olarak vücudun daha önce senkronize edilmiş sirkadiyen ritimleri de değişmiştir. Çevresel güneş ışığı sinyallerine maruz kaldığında, vücudun ritimlerinin çoğu benzer bir programla çalışır. Tüm doğal ışık tonları kaldırıldığında bu vücut saatleri tamamen farklı programlarda çalışmaya başlar.

Hatırlaması Gereken Birkaç Önemli Nokta

• Sirkadiyen ritimleri güneş ışığı ipuçlarına bağlıdır.
• Bu ritim düzenini bozmak, hafif veya zor uykuya neden olabilir.
• Işık sinyalleri olmadan insanların biyolajik saati 25 saatlik bir programda çalışma eğilimindedir.
• Sirkadiyen ritimler ayrıca vücut ısısını, ağrı hassasiyetini, zihinsel uyanıklığı, fiziksel gücü ve duyuları etkiler.

Sabahçı veya Gececi Olmak

İnsanlar kendini tanımlarken genelde ya “sabahçı” ya da “gececi” olarak tanımlar. Sözde sabahçılar, güneşte kalkmayı ve günün erken saatlerinde büyük bir başarı elde etmeyi tercih ediyorlar. Öte yandan gece insanları, sabah geç kalkarak gece kendilerini en üretken olarak görmeyi tercih eder.
Gececiler bile çoğu zaman iş ve okul yükümlülükleri nedeniyle erken kalkmak zorunda kalıyorlar ve bu sorumluluklarından dolayı erken kalkmalarının kendileri için iyi değerlendiriliyor. Çünkü araştırmalar, sabahçı insanların geç uyuyan akranlarından daha mutlu olmaları yanında, aynı zamanda daha sağlıklı olduklarını göstermiştir.
Son zamanlarda yapılan bir araştırma, daha geç saate kadar kalmayı tercih eden kişilerin kalp atışı ve kan basıncı da dahil olmak üzere daha kötü kalp fonksiyonlarına sahip olma eğiliminde olduğunu bulmuşlardır. Sadece bu değil, aynı zamanda daha kötü bir uykuya da maruz kalarak ve fiziksel olarak aktif olma olasılıkları daha azaltmaktadırlar.
Yapılan araştırmalar, hem sabah hem de akşam türlerinin günün erken saatlerinde stresi daha iyi idare edebildiğini buldu. Bu yüzden bir daha endişe uyandıran bir iş veya okul projesiyle karşı karşıya kalındığında öğleden sonra değil, sabahın erken saatlerinde çalışması önerilmektedir. Günün ilerleyen saatlerine kadar işleri ertelemek, aslında kişide daha fazla stres yaratmakta, bu da nihayetinde uykunun kalitesini etkilemektedir.
Biyolojik saatteki bireysel farklılıklar, kişinin sabah insanı olup olmayacağınızı belirlerken bunu değiştirmek ve günü biraz daha erken selamlamaya başlamak, denenecek birkaç şey mümkündür. Denenecekleri şöyle sıralayabiliriz:
• Gün boyunca zamanı akıllıca yönetmek, üzerinde çalışılan projeleri daha erken bitirerek, projeleri bitirmek için geç saatlere kadar kalma zorunluluğunu ortadan kaldırmak. Bunun için çalışma saatlerindeki ertelemelerden kaçınılması gerekmektedir.
• Gece geç saatlerde yüksek seslerden ve şiddetli sosyal durumlardan kaçınılması. Gece yarısına kadar bir partiye gitmek, video oyunları oynamak ya da film izlemek için arkadaş ortamlarına takılmak, kişinin biyolojik saatini kilitleyebilir. Ve bu durum uyuyamayacak gibi hissedilmesine neden olabilir. Günün stresinden kurtulmak için kişinin kendisine makul saatlerde zaman ayırması tavsiye edilir.
• Tutarlı bir uyku takvimi izlenilmesi önemlidir. Daha erken kalkmak için her gece aynı saatte yatmaya çalışmalı.
• Uyku uzmanlarına göre yeni bir uyanma-uyku rutini oluşturmak bir ay kadar sürebilir. Ancak buna bağlı kalınmasıyla sabah erken kalkmanın avantajlarından faydalanmak mümkündür.

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Belirtileri ve Tedavileri

Uykuya dalmakta ya da uyanık kalınması gereken zamanlarda uyanık kalmaktaki zorluklar, kişinin biyolojik saatinde sirkadiyen ritim bozukluğu denilen bir probleminin olduğunu gösterir. Sirkadiyen ritim bozuklukları ortak koşullar arasında tipik bir zamanda uyumak istemek, düzensiz uyku durumları ve hatta jetlag gecikmesi veya vardiyalı çalışma uyku bozukluğu olabilir. Bu bozuklukların uykusuzluk semptomları üzerindeki etkileri mevcuttur.

Belirtiler

Sirkadiyen ritim bozuklukları birtakım ortak özelliklere sahiptir. Kişinin dahili biyolojik saati, doğal karanlık ışık döngüsü gibi dış zaman işaretleriyle senkronize olmadığında oluşur. Sonuç olarak çoğu insan doğal olarak uyuduğunda uyku arzusu gece saatlerinden uzaklaşabilir. Bu nedenle, uykusuzluk veya aşırı gündüz uykululuğu ile ilgili zorluk yaşanabilir. Uyanıklık sırasındaki uyku hali ile birleştiğinde beklenen saate uyulamaması iş ve okul performansında zorluklara yol açabilir. Sirkadiyen ritim bozukluğunu daha iyi anlamak için bozukluk belirtileri hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Bu belirtiler şu şekilde sıralanabilir:
1.Gecikmiş Uyku Faz Sendromu
Gece insanları olarak nitelendirilen, gecikmiş uyku fazı sendromu olan insanlar genellikle uykuya dalmakta zorluk çekerler. Bu uykusuzluk doğal olarak uykuya dalma problemine neden olabilir, bu sabah 2 ile 4 arasındadır. Ayrıca, sabahın erken saatlerinde uyku hali ile sonuçlanacak şekilde uyanmak oldukça zordur. Tercih edilen uyanma süresi, hafta sonları veya kapalı günlerde gözlenebilir ve genellikle 10:00 ile öğlen saatleri arasındadır. İnsanların yaklaşık %7’sinin gece insanı olduğu tahmin edilmektedir. Ve bu durum genellikle genç yaşlarda başlamakta ve yaşam boyu devam edebilmektedir. Gece insanı tabir edilen kişilerin yaklaşık %40’ının ailede uyku bozukluğu öyküsü vardır.
2.Gelişmiş Uyku Faz Sendromu
Gececi insanların zıttı olarak ileri uyku fazı sendromu olan insanlar vardır. Bu kişiler bazen sabah karşı uyananlar olarak tanımlanır. Çok erken uykuya dalarlar ve çok erken de uyanırlar. Uyku zamanlamasındaki bu ilerleme genellikle tipik olandan 3 saat daha erkendir. Örneğin, etkilenen biri akşam 7’de uyuya kalabilir ve sabah 3’te, yani istenenden çok erken uyanabilir. Bu durum yetişkinlerin %1’ini etkileyebilir ve uyku apseni gibi sabah erken uyanmalarının diğer nedenleriyle karıştırılabilir.
3.Eğitilmemiş (24 saatlik düzende Olmayan) Sirkadiyen Ritim Uyku Bozukluğu
Biyolojik saati 24 saatlik düzende olmama durumu, nadiren görülür. Bu durum görme özürlü bireylerin %50 ile 73’ünü etkiler. Bu kişilerde dahili saatlerinin ışığa maruz kalma ile etkili senkronizasyonunun olmaması durumunda genetik olarak belirlenen ve genellikle biraz uzun süren bir gündüz-gece düzeni çalıştırılmaktadır. Örneğin, dahili saat 24,5 saat uzunluğunda çalışabilir. Bu nedenle uyku ve uyanma isteği her gün 30 dakika sonra ortaya çıkar. Bu, yanlış hizalamanın devam etmesiyle birkaç hafta boyunca ortaya çıkan uykusuzluk ve gündüz uyku haliyle birlikte değişen bir uyku programı ile sonuçlanır.
4.Düzensiz Uyku-Uyanma Ritmi
Kesin olarak genel popülasyonda bu düzensizliğin ortaya çıkış sıklığı, yani prevalansı bilinmemekle birlikte bunama veya zihinsel engelli çocuklar gibi nörolojik rahatsızlıkları olan kişilerin düzensiz bir uyku-uyanma ritmi yaşaması daha muhtemeldir. Bu, doğal gece gündüz ışık düzenlerine yetersiz maruz kalma ile kronikleşmiş olanlar arasında daha da kötüleşebilir. Sirkadiyen ritim bozulduğunda veya doğal etkilerden uzaklaştığında ortaya çıkar. Uyku, genellikle birkaç saat süren ve 24 saat boyunca dağılmış 3 veya daha fazla uyku periyodu ile çok parçalanır.
Bu durum, doğal gece gündüz ışık düzenlerine yetersiz maruz kalma ile kronikleşmiş olanlar arasında daha da kötüleşebilir. Sirkadiyen ritim bozulduğunda veya doğal etkilerden uzaklaştığında ortaya çıkar ve uyku, genellikle birkaç saat sürer. 24 saat boyunca dağılmış 3 veya daha fazla uyku periyodu ile çok parçalanır. Düzensiz uyku nöbetlerine uykusuzluk ve gündüz aşırı uyku hali şikâyeti eşlik edebilir. Toplam uyku miktarı genellikle normaldir.
Eş zamanın bozulması olarak da bilinen jetlag; uçak yolculuğu gibi hızlı zaman birimi değiştiren kişilerde vücudun biyolojik saatinin bozulması olayıdır. Jet gecikmesi, çoklu zaman dilimlerinde hareket ettikten sonra meydana gelir. Yoğunluğu, yolculuğun uzunluğuna ve seyahatin ne kadar hızlı gerçekleştiğine bağlı olabilir. Daha kısa mesafelerde daha yavaş ve batı yönünde hareket etmek genellikle daha kolaydır. Geçilen her zaman dilimine ayarlamak yaklaşık 1 gün sürer. Uykusuzluk ve uyku hali ile ilgili sorunların ötesinde, jetlag, ayrıca halsizlik (rahatsız hissetme) semptomlarına ve mide rahatsızlığına da neden olabilir.
5.Vardiyalı-İş Uyku Düzensizliği
Uykuda olmaları gerektiğinde çalışan kişilerin gündüz uyumakta zorluk çekmesi ve gece uyanık kalmakta zorlanma riski vardır. Bunun kaza risklerinin artmasıyla önemli güvenlik sonuçları olabilir. Vardiyalı çalışanlar arasında kalın bağırsak hastalığı olan kolorektal veya meme kanseri gelişme riskinin artması gibi uzun vadeli etkiler de olabilir.

Teşhis ve Tedavi

Sirkadiyen ritm uyku bozuklukları sıklıkla uyku arzusunun gündüz-gündüz döngüsü ile yanlış hizalanması sonucu ortaya çıkar. Bu, körlük gibi tıbbi durumlarda veya uzun mesafeli hava hareketinin bir sonucu olarak, hatta gece vardiyası çalışmasından kaynaklanabilir. Neyse ki, uyku günlükleri ve aktigrafi (uyku halini değerlendiren test) kullanılarak koşullar kolayca teşhis edilebilir ve davranış değişiklikleri, ışık kutuları ve melatonin gibi etkili tedaviler yardımcı olabilir.
Sirkadiyen ritm bozukluğunun kötü etkilerinden mustarip olan kişiler, bu konuda ihtisaslaşmış bir uyku doktoruyla endişellerini hakkında konuşarak ihtiyacı olan tedavi sonucunda kısa zamanda iyileşme gösterebilirler. Bu tedavilerden en etkili olanları arasında ışık terapisi ve melatonin tedavisi mevcuttur.

Kaynakça:
nigms.nih.gov
sleepfoundation.org

Yazar: Özlem Güvenç Ağaoğlu

Diğer gönderilerimize göz at

[wpcin-random-posts]

Yorum yapın