Yıllar önce yazılı kaynaklara kadar izi sürülemeyen bir dilin dönemlerine ayrıldı; Ses yapısı, gramer ve kelime dağarcığı bakımından tamamen farklı şekilde oluşmuş bir dala lehçe denir. Ağız oluşumu dilin karanlık döneminde gerçekleşir. Yani lehçelerin ne zaman ve nasıl oluştuğuna dair kesin bir bilgi yoktur. Dilin birçok lehçeye sahip olması, onun köklü ve güçlü bir dil olduğunu göstermektedir.
Ağız kavramı arkeologlar ve dilbilimciler tarafından iki farklı şekilde ele alınmaktadır. Bunlardan ilki, halk dilinde de yer edinmiş olan “dilin dalları”nın anlamıdır. Örneğin Azerbaycan Türkçesi veya Gagauz Türkçesi buna örnektir. Farklı zamanlarda oluşan dilin dallarını ifade eder. Ama linguistik anlamda lehçe bu şekilde tanımlanamaz ve yanlıştır. Ağız kavramını, konuşma ve yazı dili farklı olan tüm dil dalları için kullanmak doğru olmayacaktır.
Terim olarak lehçe, “karanlık zamanlarda kendi içinde ayrışmış, günümüzde ise ses, şekil ve söz dağarcığı bakımından kendi içinde büyük farklılıklar bulunan bir dilin bir dalı” olarak doğru ve teknik olarak kabul edilmelidir. Başka bir deyişle, lehçeler dilin her alanında köklerinden uzaklaşma eğilimindedir. Bu anlamda Azerbaycan Türkçesi bir dil olarak kabul edilemez. Çünkü Oğuz grubuna ait bu dil dalları, küçük fonetik değişiklikler ve kelime dağarcığı farklılıkları dışında birbirine çok benzer.
Peki Azerbaycan Türkçesi, Kırgız Türkçesi veya Türkmen Türkçesi olup da lehçe olmayan nedir? İşte burada “lehçe” kavramı devreye giriyor. Dilin köklerinden fazla uzaklaşmayan dallarına lehçe denir. Bu durumda dilimizin şubeleri olan Türkçe, Kazakça veya Özbek Türkçesinin Türk lehçelerini söylemek daha doğru olacaktır. Bu açıdan bakıldığında hem lehçenin hem de lehçenin dilin dallarını gösterdiğini söyleyebiliriz. Ama kolları lehçeden uzak. Öte yandan lehçe, dilden fazla uzaklaşmamış kolları ifade eder. Bu nedenle ağız kavramı yerine “yakın ağız” da kullanılmaktadır.
Türk dilinin iki kolu olan Çuvaşça ve Yakutça dil olarak kabul edilebilir. (Dilbilimcilerin bu konuyu tartıştığı örnek bir makaleye göz atabilirsiniz.) Bu lehçelerin ortaya çıkmasında coğrafi özellikler de etkili olmuştur. Oğuz Türklerinden uzak olan bu Türk toplulukları, zamanla Göktürk’ten uzaklaşan Türk dilini kullanmaya başlamışlardır. Ortaya çıkan lehçenin Türkçe olarak anlaşılması mümkün değildir. Bu nedenle bazı dilbilimciler artık Sapphire gibi lehçeleri farklı bir dil olarak kabul etmektedirler.
Şimdi bir Türk lehçesi olan Saha/Yakut Türkçesinden bir örnek verelim:
Yakut Türkçesi: Ulurubutagar Ulybet Ordusu.
Turkish Turkey: Oturmaktansa çalışmak daha iyidir.
Yakut Türkçesi: Bihigi in menen barıahpit.
Türk Türkiye: At sırtında gideceğiz.
Yukarıdaki örnekte de görebileceğiniz gibi binlerce yıl önce bambaşka bir dile dönüşen Yakut Türkçesini Türk dilinin bir kolu olmasına rağmen anlayamayız.
Şimdi bir Türk lehçesi olan Azerbaycan Türkçesinden bir örnek verelim:
Türk Azerice: birkaç yerden geçti. Bir gün geldi ve geceyi bir kayanın üzerinde geçirmek zorunda kaldı. Kayanın tepesi yumuşak ve sıcaktı.
Türk Türkiye: birkaç yerden geçti. Bir gün geldi ve geceyi bir kayanın üzerinde geçirdi. Kayanın tepesi yumuşak ve sıcaktı.
Örneklerden de anlaşılacağı gibi biz Oğuz Türkleri için Yakutça veya Çuvaşça gibi Türk lehçelerini anlamak çok zor olsa da; Coğrafya ve dil olarak bize yakın olan Azerbaycan Türkçesini dil olarak anlamamız daha kolaydır.
İçindekiler
lehçe ve lehçe arasındaki farklar
- Ağızlar dilin karanlık dönemlerinde oluşur ve ağız oluşum dönemleri yazılı kaynaklarda takip edilebilir. Dilin farklı lehçelerini kullanan insanlar kolay kolay anlaşamazlar. Ancak farklı lehçeleri konuşan insanlar kolaylıkla anlaşabilirler. Bir dil genellikle daha az lehçe ve daha fazla lehçe içerir. Lehçelerin ayrıca gramer farklılıkları vardır; Ancak lehçeler arasında böyle bir fark yoktur.
YerelHaberler
Bu konuda aşağıdaki içeriklerden de yararlanabilirsiniz:
dil nedir?
Çağdaş Türk Lehçeleri
lehçe, lehçe, lehçe nedir?
Diğer gönderilerimize göz at
[wpcin-random-posts]