Etimoloji (Baba etimolojisi, Eng etimolojisi, etimolojisi), bir dilin söz varlığı ögelerini kökenlerine inerek aydınlatmaya çalışan dil bilimi bilim dalıdır. Başka bir deyişle kök bilgisi, bir dilde kelime veya benzeri bir kullanımın ilk ortaya çıkışından itibaren gelişme sürecini takip etme, dilleri ve nasıl yayıldıklarını belirleme ve bunların parçalarını veya bileşenlerini analiz etme bilimidir. Bu alandaki çalışmaların başlangıcı eski Hindistan ve eski Yunanistan’a kadar gitmektedir ve dil bilimlerinin en zor ve zahmetli dalı olan filolojinin bu dalında başlarda herhangi bir yöntem olmaksızın çaba gösterilmiştir.
İlk dilbilimcilerin çıkış yeri olarak kabul ettiğimiz eski Hint dilindeki Sanskritçe metinler üzerine yapılan gramer çalışmaları arasında M.Ö. 5. yüzyıl yer almaktadır. Ondokuzuncu yüzyılda yaşamış olan Yasca’nın “Nirocta” (köken) adlı bir eserinin olduğunu ve bu bilginin, eşyanın niteliklerine tekabül eden isimler ve şeyler arasında bir ilişkinin var olup olmadığı sorusunu irdelediğini biliyoruz. Antik Yunanlılar. Yaska’nın, bugün “işareti olmayan” olarak tanımlayacağımız nesne ile adın hiçbir ilgisi olmadığı gerçeğini çoktan kabul ettiği de anlaşılıyor.
Antik Yunan’da etimolojiye düşünce ve dil biliminde bir sorun olarak önem verildiğini ve “gerçeklik bilgisi” olarak nitelendirilse de bilimsel yöntemden uzak ve sağlam temellerle ele alındığını görüyoruz. Etimolojik terim de “eytmos” dur. [gerçek] “logolar” [bilim] terimlerden oluşur. Belirli seslere belirli anlamlar yükleyen veya sözcükleri sese yakın başka sözcüklere göre açıklayan ve dolayısıyla hatalı sonuçlara varan bu dönemin konumu, örneğin MÖ 1. yüzyılda Latin dilbilimcilerine de geçmiştir. . On dokuzuncu yüzyılda Farrow bu açıklamaları yaptı. Ona göre Mars gezegeni, savaşta insanlara (kısraklara) hükmettiği ve Dünya’yı (Yeryüzü) ayaklar altına aldığı (Tretor) için onun adını almıştır.
Karşılaştırmalı dilbilim çalışmalarının gelişmesi ve düzenli çalışmalara dönüşmesi ile etimoloji ciddi bilimsel temeller üzerinde durmaya başlamış ve özellikle on dokuzuncu yüzyıldan itibaren birçok ülkede sağlık etimolojisi çalışmaları yapılmıştır. Ana dilin unsurlarına ışık tutmak ve elde edilen verileri sözlük hazırlama çalışmalarına aktarmak için özellikle Macaristan, Almanya ve Avusturya gibi batılı ülkelerde birçok çalışma (bir makale) yayınlanmıştır.
Etimolojik çalışmalarda, sözlük birimlerinin eldeki en eski kaynaklardaki biçimleri, tarih boyunca geçirdikleri değişimler ve varsa ilgili diğer dillerdeki biçimleri benzer öğelerle paralellikler kurarak açıklanmaya çalışılır. Yapı aynı gelişmeleri göstermektedir. Bu konuda en kullanışlı araçlar da tarih sözlüğünde bulunur.
İlk karşılaştırmalı etimolojik sözlük Hermann Vambery’nin “Türk-Tatar Dillerinin Etimolojik Sözlüğü”dür. 1978 yılında yayınlanmış bir monografidir. Kompozisyon biliminin erken dönem ürünü olduğu için yazarın kullanımına ilişkin karşılaştırmalı çalışma çok az olmuştur. Türk dillerinin ikinci etimolojik sözlüğü Bedros Kerestesyan’ın eseridir. Keresteciyan’ın sözlüğü, ağırlıklı olarak Türkçedeki yabancı unsurlara, çoğunlukla da Yunanca alıntılara odaklanmaktadır. Bu sözlükte bazı Türkçe kelimelerin Rumca veya Ermenice ile ilişkilendirilmeye çalışıldığı da belirtilmektedir. Yalnızca tarihi değeri olan bu sözlük 1971 yılında tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.
Türk dillerinin ilk etimolojik sözlüğü diyebileceğimiz en önemli eser Marti Rasanin’in “Türk Dillerinin Etimolojik Sözlüğü Üzerine Bir Deneme” başlıklı eseridir. 1969 yılında yayınlanan bu önemli çalışmasında Razanin, her bir kelimenin en eski halinin (Eski Türkçe, Orta Türkçe vb.) kelimenin ve farklı anlamları varsa tek tek sıralandığını belirtmiştir. Gerektiğinde bazı kelimeler Ural ve Altay dillerindeki şekilleriyle karşılaştırılarak Moğol dillerinden, Mançu-Tunguz dillerinden, Korece ve Fince’den ilgili olabilecek örnekler verilmiştir. Bazı başlıklar ana biçimlerdir ve yazılı metinlerde bulunmayan sözcüklerden oluşur.
ER Tenişev, AM Scerbak, DM Vasilov ve VM Nadelyaev’in imzasını taşıyan eser, Räsänen’in Sözlüğü ile aynı yılda yayımlanmış olup, adında “köken” olmasa da yöntem açısından etimolojik bir sözlük değeri taşımaktadır. elemanların hazırlanması ve düzenlenmesi. 1968 yılında tamamlanmasına rağmen ancak 1969 yılında yayınlanan bu sözlüğün adı Eski Türkçe Sözlüğü’dür. Runik yazıtlar, Uygur yazıları ve Orta Türkçe dönemine ait eserlerin yer aldığı sözlükte yabancı kelimelerin etimolojisi peş peşe yer alırken, kök veya köken Türk dilinden gelmektedir.
Türk dilleri üzerine yapılan etimolojik çalışmalarda dönüm noktası hiç şüphesiz Sir Gerard Clawson’ın Dictionary ile başlamıştır. Eski Türkçe yazıtlardan 13. yüzyıl Türkçe metinlerine kadar olan dönemi kapsayan sözlük, yaklaşık 10.000 maddeden oluşuyor. Önce sesli sonra ünsüz harfle başlayan kelimelere yer veren Clawson, sözlüğünü abc sırasına göre değil hece sırasına göre düzenlemiştir. Modern Türk dillerinin yaşamış veya yaşamış olduğu kelimelerin gerçek ve mecazi anlamları verildikten sonra Kıpçak dönemi eserlerinin üzerindeki yazıtlardan örneklere değinilmiştir. Yeri geldiğinde 13. yüzyıldan sonraki metinlerden, Osmanlı Türkçesinden ve Çağataycadan örnekler verilmiştir. Her kelimenin türetildiği kök veya köken bir öğe ise, türetildiği dil belirtilmelidir.
EV Sevortyan, 1966’da Ankara’da düzenlenen Uluslararası Dil Konferansı’nda sözlük örneğini verdi. Bu çalışmalar sonunda 1974’te yayınlandı. Bu sözlükte günümüz Türk lehçelerinde ünlü ile başlayan ortak kelimeler yer alıyor. Sevortian’ın eseri olarak yayınlanmış olmasına rağmen, çalışmalara SSCB Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü Türk Dilleri Şubesi üyeleri de katılmıştır. Bazı sözlük harfleri daha sonra ortaya çıktı. Sevortian, sözlüğünde sadece Eski ve Yeni Türk lehçelerinden ortak unsurlara yer vermiş, Türkçenin Anadolu ve Balkanlar’da kazandığı kelimelere yer vermemiştir. Bu sözlük Rusçadır.
Marcel Erdal’ın hazırlanışları bakımından etimolojik bir eğilim gösteren Eski Türkçede Sözcük Yapılışı adlı çalışmasında Eski ve Orta Türkçe dönemlerindeki dil verilerinin sentetik eklere göre türeme özellikleri ele alınmıştır. Çalışmanın birinci cildinde isim ve fiilden türeyen isimler, ikinci cildinde ise isim ve fiilden türeyen fiiller yer almaktadır.
İsmet Zeki Ayuboğlu, “Türk Dilinin Eslani Sözlüğü” adı altında Türkiye’de yayınlanan modern Türkçe etimolojik sözlüğünün ilk çalışmalarını yaptı. Bu sözlüğün yeni baskısı 2004 yılında yapılmıştır. Etimoloji alanında yazılan bir diğer eser de Hasan Eren’in söz varlığının kökenine ilişkin çalışmaları ve yayınları sonucunda ortaya çıkan Türk Dilleri Sözlüğü’dür. Bu sözlükte verilen kelime Eski Türkçe, Orta Türkçe, Çağatayca, Eski Kıpçakça vb. dillerde madde başı olarak kullanılmaktadır. Şekiller genişletildi. Ayrıca kelimenin diğer Türk lehçelerinde ve diğer ilgili dillerde nasıl ve ne anlamda kullanıldığını da göstermektedir. Erin’in sözlüğü genellikle yabancı kelimeler içerir.
Andreas Titz’in “Tarihsel ve Etimolojik Türk Türkçesi Sözlüğü” bu alanda dikkat çeken bir diğer eserdir. Bu eser yedi cilt, altı cilt ve bir indeks olarak planlandı ve ilk cildi 2002 yılında Simurg Yayınları tarafından yayınlandı. 2003 yılında vefat eden Andreas Titz’in diğer ciltleri tamamladığı söyleniyor. Ord. Profesör. Andreas Titz, kelimelerin etimolojisi ve tarihsel kullanımı hakkında gerekli tüm bilgileri özel açıklayıcı bölümlerle sağladı.
“Kelimelerin Şeceresi: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü” başlıklı çalışma, Sevan Nişanyan tarafından hazırlanmış ve 2002 yılında Adam Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Türk Türkçesinde kullanılan 12.000’den fazla kelimenin etimolojisi araştırılarak okuyucuya sunulmuştur. O dildeki yabancı dillerden alınan kelimelerin kökenleri çoğu durumda en eski yazılı kaynaklara kadar izlenmiştir. Nişanyan’ın sözlüğünde yabancı kökenli gibi görünen pek çok Türkçe kökenli sözcük vardır.
Nişanyan’ın sözlüğündeki pek çok kelimenin kökeni çarpıtılınca A.S. Dr. Tuncer Gülensoy bunu eleştirerek kendisi de bir etimolojik sözlük hazırlamış ve bu eseri TDK yayını olarak yayınlamıştır.
YerelHaberler
Diğer gönderilerimize göz at
[wpcin-random-posts]